Drugo lice "Beogradske operacije" 1944. godine: Odmah posle oslobođenja, nova vlast likvidirala hiljade građana

Tog 20. oktobra završene su žestoke borbe za glavni grad, u kojima su učestvovali pripadnici Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i jedinice Crvene armije (pripadnici Trećeg ukrajinskog fronta).

Foto: Vojni muzej u Beogradu

Beograd je od aprila 1941. godine bio pod okupacijom nacističke Nemačke i jedno od ključnih uporišta na Balkanu. Kao centar administracije, komunikacija i vojske, grad je bio od ogromne strateške važnosti za dalji tok rata.

Saveznici su bili svesni da će pad Beograda značiti potpunu promenu situacije na jugoistoku Evrope.

Beogradska operacija

Bitka koja je nazvana Beogradska operacija trajala je od 12. do 20. oktobra 1944. godine. U borbama je učestvovalo oko 70.000 boraca NOVJ i 40.000 vojnika Crvene armije. Nemci su u gradu i njegovoj okolini imali oko 45.000 vojnika, dobro utvrđenih i spremnih na žestok otpor.

Za nedelju dana poginulo je 2.953 borca NOVJ i 940 vojnika Crvene armije u borbama za Beograd. Tokom cele operacije, iz stroja je izbačeno 4.350 vojnika Crvene armije. Oko 14.488 vojnika je ranjeno. S druge strane, Nemačka je izgubila svakog četvrtog vojnika. 

Borbe su bile intenzivne i vođene prsa u prsa, naročito u centru grada i na obodima poput Banovog brda, Banjice, Zvezdare i Novog Beograda. U operaciji su se istakli borci Prve proleterske brigade i sovjetskih tenkovskih jedinica koje su probile nemačke linije.

Foto: Vojni muzej u Beogradu

Dana 20. oktobra 1944, nemačke jedinice bile su potisnute ili uništene, a građani su izašli na ulice da dočekaju pripadnike NOVJ i Crvene armije.

Političke likvidacije

Grad je bio teško razoren. Ovaj događaj je za jedan deo ljudi doneo veliku nadu i simbolizovao kraj okupacije, dok je sa druge strane, počela odmazda prema određenom broju građana, buržoaziji i intelektualnoj eliti. 

U nedeljama i mesecima nakon oslobođenja sprovođene su masovne čistke među domaćim stanovništvom.

Foto: Vojni muzej u Beogradu

Na udaru su se našli svi koji su bili označeni kao "saradnici okupatora", ali i širok krug građana - politički neistomišljenici, oficiri predratne vojske, činovnici, industrijalci, trgovci, studenti, intelektualci i istaknuti pripadnici građanske i buržoaske klase.

"Javne i tajne egzekucije vršene su na više lokacija u Beogradu, ali i u okolini. Najpoznatije mesto stradanja postala je Lisičji potok, gde su bez suda ubijani ljudi proglašeni neprijateljima režima", za Newsmax Balkans priča istoričar Srđan Cvetković.  

Foto: BeoinfoStratište u Lisičjem potoku

Procene broja ubijenih variraju - govori se o nekoliko hiljada streljanih samo u Beogradu tokom jeseni i zime 1944/45. godine. Na oko 200 lokacija bila su gubilišta.  

"Nezvanično, između 70.000 i 80.000 ljudi u Srbiji je izgubilo život od kraja rata do 1951. godine. Prema sudskim presudama, u Beogradu je tokom 1944/45. osuđeno oko 3.500 ljudi, od čega je veliki deo kažnjen smrtnom kaznom", navodi naš sagovornik. 

Oduzimanje imovine

Nakon fizičke likvidacije, usledila je i ekonomska eliminacija starog društvenog sloja.

Kuće, stanovi, fabrike, zanatske radnje i druga imovina oduzimani su i proglašavani "narodnom svojinom".

Foto: Muzej Jugoslavije/Nepoznati autor

Nacionalizacija, konfiskacija i agrarna reforma sprovedene su sistematski, a imovina je prelazila u ruke države. Time je uništena građanska i predratna privredna elita, a stvoren prostor za formiranje nove komunističke birokratije i privrednog sistema.

Dva narativa

Istoričar Nemanja Dević podseća da u Srbiji postoje dva narativa vezana za Drugi svetski rat - jedan je nekritički komunistički, drugi je nekritički antikomunistički.

"Antikomunistička strana kao da nekako previđa značaj toga da je, posle skoro 1.300 dana okupacije, proteran okupator iz Beograda i da je to bila simbolička tačka završetka nemačke okupacije Srbije. Još neki krajevi Srbije bili su okupirani u narednih mesec-dva dana, ali suštinski, centralna Srbija je manje-više oslobođena tog 20. oktobra 1944. godine", navodi naš sagovornik.

Foto: Red Army

Dević dodaje da komunistička strana potpuno prećutkuje ili negira da su već od 21. oktobra sledila masovna hapšenja i teror.

"Ono što je karakteristično jeste da su čak nastavili da postoje i logori. A mi u zvaničnoj hronologiji banjičkog logora najčešće dolazimo do datuma 4. oktobra 1944, kada je raspušten, što je samo delimično istina, jer je on negde od novembra 1944. nastavio da funkcioniše. I dalje su tu zatvarani politički osuđenici koji će kasnije biti žrtve komunističkog terora. U tom smislu kod nas postoje ta dva narativa koja istrajavaju i koja su nekritička", navodi Nemanja Dević.

Istorijski značaj

"Za mene je 20. oktobar značajan datum i mislim da sledbenici partizanskih tradicija imaju čime da se ponose. U suštini se radi o vojnoj pobedi, a potom i o političkoj pobedi od nemerljivog značaja - i za dalji ishod, pa ako hoćete, i Drugog svetskog rata, i oslobodilačke borbe, ali i građanskog rata. S druge strane, ponovo naglašavam činjenicu da, recimo, kada govore o tim datumima i 80 godina kasnije, nijedan predstavnik boračkih organizacija, SUBNOR, levičarskih organizacija ili političkih partija nije našao za shodno da jednom rečenicom, makar simbolično, ukaže na to da je revolucija imala itekako prisutne senke. I da je ono što je činjeno od oktobra 1944. u ime slobode bilo dobrim delom iskompromitovano”, analizira istoričar.

Foto: Muzej Jugoslavije/Branko Savić

Dević naglašava da bi jedno takvo priznanje, jedan takav kritički pogled na svoju stranu, mogao da donese benefite čitavom društvu koje, kako kaže "80 godina kasnije, deluje da je i dalje dobrim delom zarobljeno u toj vrsti podela koje su sledile posle oktobra 1944. godine".

Sagovornik naše redakcije ukazao je da je u prvom momentu nakon oslobođenja između 6.000 i 8.000 ljudi ubijeno. Veliki broj njih nije imao nikakve veze sa politikom, već je na meti bila njihova imovina - kuće, stanovi, radionice, fabrike.

Komentari (0)